O utworze

W dawnych wiekach jej dźwięki zagrzewały do boju polskie wojska przed bitewnymi starciami, z których najsłynniejszym była stoczona z Wielkim Zakonem Krzyżackim zwycięska bitwa pod Grunwaldem (1410). Bogurodzica – najstarsza, zachowana wraz z melodią do czasów współczesnych, polska pieśń – pełniła bowiem nie tylko funkcję utworu religijnego, ale także śpiewu narodowego. Znalazło to odzwierciedlenie w nadanym temu średniowiecznemu arcydziełu przez Jana Długosza określeniu „carmen patrium”, czyli pieśni ojczystej.

Kwestia autorstwa oraz czasu powstania tekstu i melodii Bogurodzicy nie została dotąd bezspornie rozstrzygnięta. Najstarszy zachowany przekaz, znajdujący się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej, zwany rękopisem kcyńskim, pochodzi z początku XV wieku, lecz nie jest wykluczone, że pieśń powstała dużo wcześniej – być może nawet w połowie XI stulecia. W dziele doszukiwano się wpływów tradycji ruskiej i bizantyńskiej. Spośród domniemanych jego autorów najsłynniejszym był św. Wojciech.

 Bogurodzica składa się z trzech części. Pierwszą i najstarszą tworzą dwie strofy zwane kierleszowymi – od kończącego każdą z nich zawołania Kyrie eleison. Na później powstałe części, drugą i trzecią, składają się cztery strofy wielkanocne i dziewięć strof o treści pasyjnej. W późniejszym okresie utwór rozbudowywano też o liczne wezwania do świętych. Obecnie wykonuje się jedynie dwie pierwsze strofy pieśni, będące modlitwą do Chrystusa o udzielenie wszelkich łask za wstawiennictwem Maryi i Jana Chrzciciela.

Początkowo pieśń wykonywano podczas procesji religijnych, później także przed kazaniem w trakcie mszy. Świadectwem niezwykle wysokiej rangi pieśni było udzielanie odpustów za jej śpiewanie. Jeszcze w XVIII wieku dźwięki Bogurodzicy rozbrzmiewały w każdą niedzielę przy grobie św. Wojciecha w katedrze gnieźnieńskiej.

Status hymnu dynastycznego Jagiellonów nie ustrzegł Bogurodzicy przed stopniową degradacją w wiekach późniejszych, czego przejawem było odnotowanie jej w repertuarze pieśni dziadowskich. Dopiero w XIX stuleciu pieśń ponownie zaczęła uświetniać ważne chwile w życiu polskiego Kościoła i narodu.

W charakterze cytatu lub źródła inspiracji melodia Bogurodzicy została wykorzystana m.in. w Symfonii F-dur op. 14 (1910) Emila Młynarskiego, poemacie symfonicznym Grunwald (1944) Jana Maklakiewicza, Sinfonii sacra (1966) i Sinfonii votiva (1981) Andrzeja Panufnika oraz w Bogurodzicy (1975) i Victorii (1983) Wojciecha Kilara.