O utworze

Pretendowała do roli polskiego hymnu narodowego, lecz konkurencję przegrała z Mazurkiem Dąbrowskiego. Za najsłynniejsze jej wykonanie, często mylnie uznawane za pierwsze, uchodzi to z 15 lipca 1910 r., uświetniające uroczystość odsłonięcia Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie, która przerodziła się w wielką polską manifestację patriotyczną. Rotę zaśpiewały wówczas pod batutą autora melodii, Feliksa Nowowiejskiego, połączone chóry przybyłe do Krakowa z wszystkich zaborów. Ów patriotyczny kontekst wykonania ugruntował wielką sławę utworu.

Tekst pieśni powstał jednak dwa lata przed krakowskimi wydarzeniami i był wyrazem sprzeciwu Marii Konopnickiej wobec polityki wynarodowienia prowadzonej przez władze zaboru pruskiego wobec Polaków. Przyjęto uważać, że poetka napisała go dla mieszkańców Wielkopolski, lecz niedawne ustalenia przyniosły weryfikację tego przekonania. Rota ogłoszona została bowiem po raz pierwszy drukiem w listopadzie 1908 r. na łamach „Gwiazdki Cieszyńskiej” – periodyku, którego misją w okresie zaborów było podtrzymywanie tożsamości narodowej Polaków mieszkających na Śląsku Cieszyńskim. Pierwodruk utworu został zadedykowany „Ludowi Śląskiemu” i opatrzony komentarzem redakcji czasopisma o treści:

 Wiersz ten napisała i przeznaczyła znana poetka umyślnie dla „Gwiazdki Cieszyńskiej”, chcąc podnieść ducha narodowego w Polakach śląskich, przechodzących obecnie ciężkie chwile. („Gwiazdka Cieszyńska” 1908, nr 90 [7 listopada], s. 444).

Później Rota była parokrotnie przedrukowywana, także w wielkopolskiej prasie, co najprawdopodobniej przyczyniło się do zatarcia pamięci o śląskim rodowodzie pieśni i przypisania jej wielkopolskiej genezy.

Feliks Nowowiejski nie był jedynym kompozytorem, który napisał muzykę do hymnu Konopnickiej. Poza nim warstwę dźwiękową do Roty stworzyli m.in. Ignacy Kossobudzki, Władysław Krogulski, Piotr Maszyński, Stanisław Niewiadomski, Edmund Urbanek i Władysław Rzepko. Ich opracowania nigdy jednak nie dorównały popularnością kompozycji Nowowiejskiego.

Według relacji synów kompozytora, pomysł na „pieśń grunwaldzką” przyszedł artyście podczas spaceru krakowskimi Błoniami w kierunku Kopca Kościuszki. Wówczas to – z braku papieru nutowego pod ręką – kompozytor zanotował naprędce szkic pieśni na kopercie, który po powrocie do domu natychmiast przepisał. Pierwotnie kompozycja nosiła tytuł Hasło, gdyż Nowowiejski traktował tekst Konopnickiej jako pieśń bojową, mającą zachęcać do działania. Z tego też względu sprzeciwiał się wykonywaniu utworu w wolnym tempie.

Świadectwem popularności Roty były liczne, obowiązkowo podejmujące problematykę patriotyczną, parafrazy dzieła Konopnickiej i Nowowiejskiego, powstające w czasach szczególnie trudnych dla narodu polskiego. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują Śląska Rota, wykonywana podczas powstań śląskich („Nie damy Śląska, skąd nasz ród…”), a także Rota „Solidarności” („Nie będzie hunta pluć nam w twarz…”) śpiewana w okresie stanu wojennego. Znana jest też religijna parafraza utworu Nie rzucim, Chryste, świątyń twych, która – choć powstała zapewne wcześniej – na stałe zagościła w repertuarze kościelnym po pierwszej pielgrzymce papieża Jana Pawła II do Polski w 1979 r.

Melodia Roty była sygnałem poznańskiej rozgłośni Polskiego Radia, obecnie zaś rozbrzmiewa też z ratuszowej wieży w Gdańsku oraz jest oficjalnym hymnem Polskiego Stronnictwa Ludowego i Ligi Polskich Rodzin.