Józef Andrzej Szczepański

Od 1935 r. uczęszczał do Gimnazjum im. Władysława IV w Warszawie; w czerwcu 1939 r. uzyskał tzw. „małą maturę”. Był harcerzem 17. Warszawskiej Drużyny Harcerskiej.

Podczas okupacji niemieckiej początkowo przeniósł się z rodziną na Wołyń, następnie do Krakowa, Dębicy i Rzeszowa, a w 1943 r. powrócił do Warszawy. Uczył się na tajnych kompletach i zaangażował w działalność konspiracyjną. Był żołnierzem w strukturach harcerskiego batalionu Kedywu Komendy Głównej Armii Krajowej. Walczył w oddziale „Agat”, przemianowanym później na „Pegaz”, a następnie „Parasol”. Brał udział m.in. w akcji odbijania rannych w zamachu na Franza Kutscherę kolegów z oddziału: Bronisława Pietraszewicza „Lota” i Mariana Sengera „Cichego” (1 lutego 1944). W maju 1944 r. ukończył Szkołę Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola” w stopniu plutonowego podchorążego.

W powstaniu warszawskim dowodził drużyną batalionu „Parasol” oraz od 1 września częścią grupy „Północ”; w tym samym dniu został ciężko ranny. Przeniesiony kanałami do szpitala powstańczego najpierw przy ul. Czackiego, potem przy ul. Marszałkowskiej, zmarł po dziewięciu dniach. Miał zaledwie 21 lat.

Niemal każdą akcję bojową i zdarzenia z udziałem „Parasola” Szczepański utrwalał w swoich wierszach. Niektóre z nich powstańcy natychmiast podchwytywali i śpiewali na znane sobie melodie, jak np. pogodny Pałacyk Michla czy zagrzewający do boju Chłopcy silni jak stal („Parasola” piosenka szturmowa). Najwięcej wierszy napisał w powstaniu, m.in. Do Rafała, Hymn (Biały Domek), Ma Warszawa gdzieś pod ziemią…, W „Parasolu”, Wiersz do pamiętnika (A jak będzie już po wojnie…); wcześniejsze to m.in. dramatyczny Dziś idę walczyć – Mamo! (1943) i Hej zbudziły się w kryptach króle…, ułożony po nieudanym zamachu na generała Wilhelma Koppego w Krakowie (11 lipca 1944).

Czerwona zaraza, prawdopodobnie ostatni wiersz „Ziutka” – stworzony w chwili rozpaczy i bezsilności, gdy Armia Czerwona na prawym brzegu Wisły czekała na śmierć powstania – okazał się utworem uniwersalnym, głęboko antysowieckim, powtarzanym przez kolejne pokolenia Polaków w czasie zależności od ZSRR. Przetłumaczony został po prawie sześćdziesięciu latach na język angielski przez Normana Daviesa i opublikowany w książce Rising ’44. The Battle for Warsaw (2003; wyd. polskie Powstanie ’44, 2004).

Józef Szczepański „Ziutek” otrzymał dwukrotnie Krzyż Walecznych (1944) oraz Krzyż Wojenny Orderu Virtuti Militari V klasy (pośmiertnie, 1944).