O utworze

Władysławowi Ludwikowi Anczycowi przypisuje się autorstwo zarówno tekstu, jak i melodii Marsza strzelców. Stworzony przez niego w przededniu powstania styczniowego wiersz – noszący wówczas tytuł Pieśń strzelców – stanowił część poetyckiego cyklu Pieśni zbudzonych, opublikowanego dopiero w 1916 r. przez wnuka poety. Ostrze pierwotnej wersji tekstu, podobnie jak wszystkich utworów składających się na zbiór, było wymierzone w Rosję – car został nazwany przez Anczyca potomkiem Czyngis-chana i oskarżony o tyranię. Na popularność utworu wśród powstańców złożyła się też obecność motywów religijnych, w tym wątek opieki roztaczanej nad Polakami przez Bożą Opatrzność oraz zawierzenia powstańczego losu Czarnej Madonnie z Jasnej Góry.

Pieśń funkcjonowała również z innymi wariantami tekstowymi. Autorem jednego z nich był Kazimierz Andrzej Czyżowski – walczący w Legionach Piłsudskiego dramatopisarz oraz twórca literatury młodzieżowej. Dodał on do pierwszej strofy tekstu Anczyca dwie nowe zwrotki. W takiej postaci pieśń wykonywano podczas pierwszej wojny światowej.

Tekst współgra z melodią utrzymaną w charakterze wojskowego sygnału bojowego – często prowadzoną po rozłożonych akordach i operującą rytmami punktowanymi. Liczne jego ustępy mają postać krótkich wojskowych komend. Wiele wersów odwołuje się też bezpośrednio do gry na trąbce („Hej, trąb, hej, trąb, / Strzelecką trąbką w dal!”; „Graj, trąbko, graj, jak grałaś przez wiek cały / Do marszu tym, co szli do Polski bram”).

Piosenką posłużył się Roman Polański w słynnym filmie Pianista (2002), opowiadającym o życiu kompozytora i pianisty, Władysława Szpilmana (1911– 2000) podczas drugiej wojny światowej – najpierw w warszawskim getcie, potem poza jego obrębem i w ruinach Warszawy. Melodię pieśni podejmują za intonującym ją przewrotnie Szpilmanem powracający wieczorem z przymusowych robót poza murami getta warszawscy Żydzi na polecenie mijających ich pijanych i spragnionych rozrywki żołnierzy niemieckich.