O utworze

Tekst pieśni Gdy naród do boju… powstał w 1836 r. jako gorzka analiza przyczyn upadku powstania listopadowego, wpisując się w ciąg wielkich romantycznych dzieł rozliczeniowych z tym brzemiennym w skutkach dla kolejnych pokoleń Polaków tragicznym doświadczeniem. Po raz pierwszy wiersz Gustawa Ehrenberga ogłoszono drukiem w zbiorze Dźwięki minionych lat (1835 i 1836) wydanym w 1848 r. Choć na druku – by zmylić cenzurę – podano Paryż jako miejsce wydania, zbiorek najprawdopodobniej opublikowano staraniem obecnie bliżej nieznanej polskiej oficyny wydawniczej.

Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że Ehrenberg tworzył tekst pieśni z myślą o konkretnej, dopełniającej go melodii. Wśród wskazywanych – mocno jednak wątpliwych – dźwiękowych podstaw tekstu Ehrenberga znajdują się ustępy opery Niema z Portici Daniela Aubera (1782–1871) oraz Chopinowskie Wariacje B-dur op. 2 na temat arii Là ci darem la mano z opery Don Juan Mozarta na fortepian i orkiestrę.

Z uwagi na przeciwstawianie sobie w tekście reprezentantów różnych warstw społecznych i obarczanie winą za upadek powstania „panów magnatów”, „książąt, hrabiów i prałatów” pieśń stała się w późniejszych czasach niezwykle popularna w kręgach socjalistycznych, uchodząc za wzór pieśni rewolucyjnej. W okresie drugiej wojny światowej stała się hymnem Gwardii Ludowej i powstałej z niej Armii Ludowej.